Undercover veldonderzoek bij preventief fouilleren

Preventief fouilleren ligt al langere tijd onder vuur, vanwege de mogelijkheid tot etnische profilering en discriminatie. Onderzoek – ook uit Nederland – laat zien dat burgers agenten als bevooroordeeld ervaren wanneer ze mensen selecteren om te fouilleren. Er bestaat dus een spanningsveld tussen de mogelijk negatieve impact van het fouilleren en de voordelen van het vinden van wapens.

Wat maakt het zo lastig om vooroordelen bij preventief fouilleren te onderzoeken?

Lindegaard: ‘Een probleem met dit soort onderzoeken is dat ze vaak afhangen van de ervaring van de betrokken mensen. En die subjectieve ervaringen zijn vaak ook nog op verschillende manieren te interpreteren. We moeten dus zoeken naar een evaluatiemethode die nauwkeurig én objectief is. Door met een groot aantal mensen te observeren die allemaal hetzelfde observatieschema gebruiken, maximeer je de objectiviteit en betrouwbaarheid van dit soort onderzoek.’

Wat hebben jullie precies onderzocht tijdens het preventief fouilleren?

‘We wilden antwoorden op vragen als: wie is aanwezig op straat en wie wordt daarvan geselecteerd? Wat is de context? Wat is het keuzemoment? Hebben mensen van een bepaalde categorie – denk aan etniciteit, leeftijd of gender – een onevenredig grote kans om te worden geselecteerd? En, methodologisch interessant: wat is de selectiemethode, dus hoe bepaal je wie gecontroleerd wordt? Heeft de ene methode voordelen boven de andere? Met andere woorden: is er een methode die doelmatig is, zonder vertekeningen op oneigenlijke persoonlijke kenmerken zoals etniciteit, leeftijd of gender?’

Jullie gingen undercover observeren, waarom?

‘Omdat we wilden analyseren wie wel en niet gefouilleerd werd op bepaalde locaties, moesten we zo dichtbij mogelijk komen. Dus we kozen voor observaties op straat. Maar we wilden niet dat de politie op straat zou wéten dat we er waren, omdat dit hun gedrag zou kunnen beïnvloeden. De ethische commissie keurde dat ook af. Een groot aantal wetenschappers van het NSCR meldden zich daarop enthousiast om undercover mee te werken. We krijgen niet elke dag de kans om dit soort veldonderzoek uit te voeren! Maar dan ben je er nog niet, ook onze observaties moeten objectief meetbaar zijn. Het uitwerken van een uniform codeerschema was moeilijk. Ook hebben we de observanten nauwkeurig getraind, zodat het codeerschema door iedereen op dezelfde manier werd ingevuld.’

Hoe zorgden de onderzoekers dat ze undercover bleven?

‘De observanten bestudeerden eerst de omgeving en keken wat de gewone activiteiten op de plek waren. Daar pasten ze hun gedrag op aan. Ze stonden bijvoorbeeld als toerist te wachten bij een zogenaamde airbnb. Het leek of ze op hun telefoon aan het kijken waren, maar ondertussen vulden ze het codeerschema online in. De observanten werden zelden gespot door de politie.’

Wat hebben jullie gevonden in het veldonderzoek?

‘Jongere mensen – vooral tussen de 25 en 30 jaar – werden onevenredig vaak geselecteerd voor een wapencontrole in vergelijking met personen die op dezelfde locatie aanwezig waren en niet werden geselecteerd. Voor niet-witte mensen en voor mannen werden dergelijke tendensen niet gevonden. Maar het is niet duidelijk of het feit dat er geen profilering op basis van etnische afkomst of gender werd gevonden, komt omdat deze bias er niet is of omdat de verzamelde dataset simpelweg te klein is om dit vast te stellen.’

Wat vind je van jullie bevindingen?

‘De politie had als opdracht om aselectief te werk te gaan. Ze zouden een op de drie of vijf mensen selecteren voor controle, maar dat is niet gelukt. Wat wij hebben geconstateerd is dat er onder politie een bias bestaat over jongeren – een vorm van jongerendiscriminatie – en dat is ernstig. Je zou kunnen vinden dat het redelijk is dat jongeren vaker gefouilleerd worden omdat ze ook vaker betrokken zijn bij wapengerelateerde criminaliteit of vaker een wapen dragen. Maar het probleem is: dat weten we niet. Misschien komen ze vaker voor in de statistieken omdat de politie niet naar andere groepen kijkt. Dus vóór je constateert dat het redelijk is om vaker jongeren te selecteren, moet je wel goed bewijs hebben en dat is er momenteel niet.’

Preventief fouilleren is een heikel onderwerp, kún je het eigenlijk wel goed doen?

‘Het eeuwige vraagstuk bij dit soort acties is: wil je wapens vinden of wil je het publiek geruststellen en aselectief te werk gaan? Het bestrijden van criminaliteit gaat (soms) ten koste van individuele vrijheid, maar criminaliteitsbestrijding én vrijheidsbescherming zijn fundamentele principes van onze rechtstaat. En daarnaast blijft het gevaar dat je dingen misloopt altijd bestaan. Je vindt wapens daar waar je zoekt. Als je bijvoorbeeld altijd vrouwen fouilleert, zul je geen wapens vinden bij mannen – omdat je die niet fouilleert. Uit de statistieken komt dan naar voren dat vrouwen vaker dan mannen een wapen dragen. Maar het zou natuurlijk goed kunnen dat je méér wapens hadden gevonden als je ook mannen had gefouilleerd. Dus voor je een selectiestrategie bedenkt, moet je eerst weten waar de kans op wapens het grootst is. En daar kom je achter door iederéén te fouilleren. Het is niet de bedoeling dat je alleen vrouwen fouilleert, vervolgens wapens vindt en dat dan gebruikt als reden om bij vrouwen te blijven zoeken. De kans is groot dat je dan veel wapens mist.’

Publicatiegegevens en verder lezen

Lindegaard, M.R. et al. (2022). Profilering van burgers tijdens wapencontroles in Amsterdam: een observationele analyse van praktijken en mogelijke biases. Also available in English.
Lees ook de blog van NSCR-wetenschapper Hans Myhre Sunde over zijn undercoverervaringen tijdens het veldonderzoek.