Ontwikkelingssamenwerking en slachtofferrepresentatie in post-conflict Peru

De participatie van slachtoffers (van massageweld, mensenrechtenschendingen, politieke onderdrukking en (burger)oorlogen) in processen die politieke transities moeten bewerkstellingen, wordt als zeer belangrijk gezien om deze transitie te realiseren (e.g. Evrard, Mejia Bonifazi, Destrooper 2021, García-Godos 2016, Weinstein and Stover 2004). Om de mogelijkheden voor slachtofferparticipatie te verkennen, is het cruciaal aandacht te besteden aan de relatie tussen de vertegenwoordigers (de professionals in het netwerk rond slachtoffers) en de slachtoffers zelf. Ook moet er aandacht worden besteed aan zowel het beeld dat binnen deze relaties ontstaat over slachtofferschap als de eisen van slachtoffers. Dit omdat het herkennen van kansen en beperkingen van slachtofferparticipatie veel te maken heeft met hoe er over slachtoffers wordt gedacht.

Hoe worden slachtofferschap en de behoeften van slachtoffers gerepresenteerd?

In het artikel Recipients Versus Participants: Politics of Aid and Victim Representation in Transitional Justice Practices in Peru richten de auteurs zich op de representatie van slachtofferschap in landen waar gerechtelijke en niet-gerechtelijke activiteiten worden uitgevoerd op het gebied van transitional justice (rechtdoen aan de schendingen van mensenrechten die zijn begaan vóór de overgang naar een rechtstaat of vredesproces). Ze analyseren de representatie van slachtofferschap in de relatie tussen overlevenden van het Peruaanse interne gewapende conflict (van wie velen georganiseerd zijn in slachtoffergroepen) en niet-gouvernementele organisaties (NGO's). In situaties waarin het onwaarschijnlijk is dat een regering maatschappelijke organisaties steunt die pleiten voor erkenning en herstel van massageweld, speelt internationale ontwikkelingssamenwerking een belangrijke rol. In het onderzoek is gekeken hoe 'de bredere politiek van hulp en politieke economie van ontwikkelingssamenwerking' (Bebbington, 2004: 738) van invloed zijn op de manieren waarop slachtofferschap en de behoeften van slachtoffers worden gerepresenteerd. Ook is gekeken hoe dit de mate waarin slachtoffers kunnen participeren en hun zorgen en prioriteiten kenbaar kunnen maken, beïnvloedt in de nasleep van gewelddadige conflicten.

Financiële reparaties, openbare herdenkingen en opgravingen van massagraven

Het artikel is gebaseerd op etnografisch onderzoek onder overlevenden van het Peruaanse interne gewapende conflict (1980 – 2000) tussen de Peruaanse staatskrachten, Maoïstische guerrillagroepen en burgerverdedigingsgroepen. Twee studies zijn uitgevoerd tussen 2008 en 2020, in zowel stedelijke als landelijke omgevingen. Er is onder andere gebruikgemaakt van interviews met slachtoffers en medewerkers van NGO's, observaties van publieke protesten van slachtoffers, hun onderhandelingen met de regering en NGO’s over reparaties, en van openbare herdenkingen, opgravingen van massagraven en restitutieceremonies waarbij de botten van gedwongen verdwenen personen werden teruggegeven aan familieleden.

Identificatie slachtoffergroepen verandert over tijd

Het onderzoek richtte zich op hoe kenmerken die zijn ingebed in de hulp, de representatie van slachtoffers in post-conflict Peru beïnvloeden. Eén kenmerk van internationale ontwikkelingssamenwerking dat die representatie beïnvloedt, wordt hier uitgelicht: Ephemeral agenda-setting processes, oftewel de processen die tijdelijk de agenda bepalen.
Net zoals op veel plaatsen in de wereld, veranderde in Peru de mate waarin bepaalde categorieën slachtoffers werden geïdentificeerd over de tijd. Terwijl het lot van binnenlandse vluchtelingen of onterecht gedetineerde personen direct na het conflict nog hoog op de agenda van NGO's stond, verschoof het accent tijdens de post-conflictperiode. Concreet betekende dit dat nabestaanden van verdwenen personen die betrokken waren bij de zoektocht naar hun dierbaren, en slachtoffers die geacht werden in aanmerking te komen voor individuele financiële vergoedingen uit het herstelprogramma de belangrijkste doelgroepen werden. Dit ging ten koste van de representatie van andere slachtoffers, zoals die van buitengerechtelijk gevangenschap. Afhankelijk van de periode namen bepaalde slachtoffers deel aan activiteiten en andere slachtoffers juist niet. Dit heeft niets te maken met de vraag of de behoeften van de slachtoffers zijn veranderd of dat hun vermogen om zichzelf te organiseren is verminderd. Het hangt er louter vanaf of ze worden erkend als begunstigden van een (non)gouvernementeel programma dat op dat moment wordt uitgevoerd.

Potentiële deelname slachtoffers wordt beïnvloed door hulppolitiek

Als strategieën voor slachtofferparticipatie in transitional justice geen rekening houden met de dynamiek binnen de slachtofferrepresentatie, bestaat het risico ongelijkheden te versterken. In zo'n geval krijgen slachtoffers beperkte mogelijkheden om hun agenda te formuleren. Maatschappelijke groeperingen in postconflictsituaties opereren vaak in een vijandige relatie met de staat, omdat zij de staat niet alleen confronteren met het onrecht uit het verleden, maar vaak ook met nalatige verantwoordelijkheid in het heden. In dergelijke vijandige omgevingen zijn NGO's vaak de enige bondgenoten van slachtoffergroepen. Als we echt willen dat slachtoffers aan het roer staan van transitional justice, is het des te belangrijker om te begrijpen hoe hun potentiële deelname wordt beïnvloed door de internationale hulppolitiek. Die speelt immers een cruciale morele, financiële en technische rol bij het vormgeven van de bestaande maatschappelijke netwerken.

Publicatiegegevens en verder lezen

De Waardt, M. & Willems, E. (2022). Recipients Versus Participants: Politics of Aid and Victim Representation in Transitional Justice Practices in Peru. Human Rights Quarterly, volume 44, Number 2, May 2022, pp. 339-363.