‘Criminele families’: is ontsnappen mogelijk?

Tekst: Beau Oldenburg | Dit artikel verscheen eerder op de website van de RUG. 

De term ‘criminele families’ zal je haar niet zo snel horen gebruiken. Bijzonder hoogleraar Veroni Eichelsheim heeft het liever over de 'intergenerationele continuïteit van deviant gedrag'. Eichelsheim: 'We zien dat deviant gedrag zoals geweld en criminaliteit zich in bepaalde families concentreert. Deze families worden in de media en in beleidsstukken weleens ‘criminele families’ genoemd. Vooral als ze overlast veroorzaken. Een niet zo handige woordkeuze want het is stigmatiserend. En dat helpt de kinderen die in deze gezinnen opgroeien denk ik niet. Integendeel: een van de verklaringen voor waarom crimineel gedrag soms van generatie op generatie over lijkt te gaan, is stigmatisering.'

Overdracht kan generaties lang doorgaan

Omdat het een lastig te onderzoeken groep is, kan Eichelsheim geen absolute aantallen geven hoeveel kinderen van ‘criminele ouders’ zelf ook op het verkeerde pad belanden. 'Wel weten we dat deze kinderen 2,5 keer meer risico lopen. Voor bepaalde soorten criminaliteit, zoals geweldsmisdrijven, ligt dit cijfer zelfs nog wat hoger.' In sommige families speelt deze intergenerationele overdracht al generaties lang. Eichelsheim hoopt met haar onderzoek meer inzicht te krijgen in waarom dit zo is en hoe deze keten doorbroken kan worden.

Huis-tuin-en-keukencriminaliteit

Wie zijn deze ‘criminele families’ eigenlijk? Volgens Eichelsheim gaat het om een uiteenlopende groep en is het daarom lastig één profiel te schetsen. 'Bij de gezinnen die zich bezighouden met huis-tuin-en-keukencriminaliteit zoals diefstal, heling of drugsbezit is armoede een belangrijke drijfveer. Deze gezinnen hebben soms het gevoel te worden uitgesloten. Meerdere problemen stapelen zich op: overlastgevend gedrag, agressie, wantrouwen richting het systeem en schuldenproblematiek. Deze mensen hebben moeite met het opvoeden van hun kinderen omdat ze zelf ook geen goed voorbeeld hebben gehad.'

Kastjes vol geld

Bij gezinnen die zich bezighouden met zwaardere en georganiseerde criminaliteit, zoals grootschalige drugshandel of witwaspraktijken speelt armoede meestal een kleinere rol. 'Sterker nog, daar zie je de kastjes soms letterlijk vol met geld liggen.' Binnen deze families heerst er een eigen cultuur met bijbehorende opvattingen en gewoonten. 'Bijvoorbeeld over hoe je met elkaar omgaat en hoe je problemen oplost. Geweld is normaal en de kinderen die opgroeien in deze gezinnen nemen zulke opvattingen over. Loyaliteit speelt daarnaast een belangrijke rol: als jij door je oom of neef voor een klus gevraagd wordt, dan is het heel lastig daar tegenin te gaan.'

Families vormen gesloten systeem

Wat het onderzoek van Eichelsheim uitdagend maakt, is dat het lastig is de ‘criminele families’ te vinden. 'Er wordt vaak gezegd: we moeten eerder ingrijpen. Maar, hoe vinden we deze mensen? En hoe krijg je ze zo ver dat ze mee willen werken aan een onderzoek? Omdat deze families zo’n gesloten systeem vormen, is dat extreem lastig.' Eichelsheim en haar collega’s werken daarom voornamelijk met registerdata en met dossiers van bijvoorbeeld Jeugdzorg.

Elkaars vangnet

Ook emotioneel is het onderzoek soms zwaar. 'Samen met een van de promovendi uit mijn team moesten we dossiers van de Raad voor de Kinderbescherming doornemen. We zagen dat de levensstijl van de vader soms forse risico’s voor de veiligheid van het kind met zich meebracht. Dat ging zelfs zo ver dat er in sommige gevallen sprake was van een liquidatiedreiging. Je kunt het je bijna niet voorstellen: het is voor die kinderen dus gewoon gevaarlijk om bij hun ouder te zijn. Als je leest waar zij aan blootgesteld zijn, moet je soms echt even stoppen. Zo heftig is het. We zijn dan elkaars vangnet en praten erover.'

Het gaat vaker goed dan fout

Maar, benadrukt Eichelsheim, er is ook goed nieuws. Niet ieder kind van ‘criminele ouders’ gaat automatisch ook zelf de fout in. 'Het gaat vaker goed dan fout. Het zijn schattingen, maar ongeveer zestig tot tachtig procent van de kinderen uit deze gezinnen blijft op het rechte pad. Dat geldt voor zowel de kinderen uit de huis-tuin-en-keuken-criminaliteit-gezinnen als voor kinderen uit gezinnen die in de zwaardere criminaliteit zitten. Natuurlijk is het wel zo dat je naar veel meer uitkomsten dan alleen criminaliteit kunt kijken. Als je opgroeit in zo’n gezin heeft dat mogelijk wel andere negatieve consequenties, bijvoorbeeld op relationeel vlak.'

Keten van criminaliteit doorbreken

Net zoals bepaalde factoren − zoals armoede en een slechte opvoeding − de kans dat kinderen uit ‘criminele families’ zelf crimineel actief worden vergroten, zijn er ook beschermende factoren. Eichelsheim ziet daarin belangrijke aanknopingspunten om de keten van criminaliteit te doorbreken. 'De risicofactoren zijn cumulatief, maar de beschermende factoren zijn dat ook. Als je bijvoorbeeld iemand in je omgeving hebt die een positief rolmodel voor je is, dan is de kans dat je naar school gaat groter. En als je onderwijs volgt, krijg je toegang tot andere sociale contacten. Er opent zich als het ware een andere wereld, waardoor het makkelijker is om los te komen van je familie. Voor ons als onderzoekers is het belangrijk ook daar onderzoek naar te doen om zo om zo effectievere manieren te vinden om patronen te doorbreken.'

Tekst: Beau Oldenburg | Dit artikel verscheen eerder op de website van de RUG.