Oratie Jan-Willem van Prooijen | De radicale complotdenker

Complottheorieën spelen een duidelijke rol in radicalisering. Zo geloven opmerkelijk veel Nederlanders in een “kwaadaardige elite” die tot doel hebben het volk te onderdrukken of tot slaaf te maken. Een recent rapport van de AIVD benadrukt dat dergelijk anti-institutioneel extremisme een substantiële bedreiging vormt voor de democratische rechtsorde. Ook hebben complottheorieën een rol gespeeld in terroristische aanslagen zoals die in El Paso (Texas) en Christchurch (Nieuw-Zeeland).

Wat drijft de radicale complotdenker? De oratie van Jan-Willem van Prooijen gaat in op de vraag hoe complottheorieën mensen polariseren en daardoor radicaal gedrag teweeg kunnen brengen. Een belangrijk mechanisme hierbij is de vergroting van de kloof tussen de eigen groep en andere groepen.

De versterkte eigen groep

Ten eerste dragen complottheorieën bij aan een versterkt groepsgevoel. Doordat er een verbindende werking uitgaat van samen iets geloven wat anderen niet geloven kunnen ze de basis vormen van een groepsidentiteit (denk bijvoorbeeld aan QAnon). Daarnaast benadrukken complottheorieën de superioriteit van de eigen groep door andere groepen als moreel inferieur af te schilderen, en kunnen ze het ego beschermen als de eigen groep gefaald heeft (zoals na een verloren verkiezing).

De demonisering van andere groepen

Ten tweede gaat er een demoniserende werking uit van complottheorieën door andere groepen (zoals de overheid, of andere legitieme instituten) als kwaadaardig te beschrijven. In een democratische samenleving kunnen complottheorieën daardoor bijdragen aan regelovertredingen, illegale vormen van protest, een afwijzing van de democratie, populisme, deelname aan radicale groepen, en soms zelfs geweld. Complottheorieën kunnen mensen het gevoel geven een held te zijn in het eigen narratief, die een belangrijke rol speelt in een epische strijd tussen goed en kwaad. Hierbij heiligt het doel de middelen.

Van alle tijden

Complottheorieën schaden de samenleving op veel manieren. Zo werken ze ook houdingen en gedrag in de hand die schade aanrichten aan de duurzaamheid van de maatschappij. Ze zijn van alle tijden en zullen dus ook in de toekomst te verwachten zijn: zo zijn er momenteel complottheorieën over AI in opkomst.

Van Prooijen: ‘Binnen deze leerstoel zie ik het dan ook als mijn taak om de radicale complotdenker beter te gaan begrijpen, met daarbij oog voor de implicaties van complotdenken voor recht, volksgezondheid, milieu, welzijn, en veiligheid.’

Datum en tijd

De oratie vindt plaats op 27 juni 2025, vanaf 16:30 in de aula van de Universiteit Maastricht, Minderbroedersberg 4-6 in Maastricht.

De oratie is hier live te volgen.

Lees ook Jan-Willem van Prooijen benoemd tot bijzonder hoogleraar radicalisering, extremisme en complotdenken