Blauw op straat: onderzoek naar de effecten van politiewerk

Verlaan verkent in zijn proefschrift de centrale vraag hoe de politie haar middelen zo effectief en doelgericht mogelijk kan inzetten. Zowel binnen de internationale wetenschappelijke literatuur als de Nederlandse politiepraktijk wordt de maatschappelijke rol van de politie immers steeds ruimer opgevat: als een allesomvattende oplossing voor een breed scala aan maatschappelijke problemen.

Proactief en reactief politiewerk

Om de centrale vraag te beantwoorden hoe de politie haar middelen zo effectief en doelgericht mogelijk kan inzetten, maakt Verlaan het onderscheid tussen reactief en proactief politiewerk. Proactief politiewerk richt zich op het voorkomen van criminaliteit, bijvoorbeeld door surveillance. Reactief politiewerk richt zich op het ophelderen van criminaliteit, het oplossen van overlast en het bieden van noodhulp. Reactief politiewerk kan echter ook criminaliteit voorkomen, bijvoorbeeld doordat criminaliteits- en overlastplegers de pakkans hoger in gaan schatten en zich daardoor laten afschrikken van recidiveren.

Het Haarlemmerbuurtexperiment

In de Amsterdamse Haarlemmerbuurt heeft Verlaan een intensief experiment opgezet om de effectiviteit van proactief politiewerk in Nederland te onderzoeken. Tussen maart en juli 2024 werd de zichtbare aanwezigheid van politieagenten in de buurt verhoogd tot vier à vijf keer het gebruikelijke niveau.

De resultaten laten zien dat het aantal meldingen van criminaliteit en overlast in de Haarlemmerbuurt zelf met respectievelijk 23% en 16% afnam. In de omliggende buurt en in het bredere basisteamgebied trad echter een zodanige stijging op dat het positieve effect binnen het interventiegebied teniet werd gedaan. Dit wijst op een verplaatsing van criminaliteit en overlast, in plaats van een daadwerkelijke vermindering. Een dynamiek die bekendstaat als het ‘waterbedeffect’.

Acht procent van de bewoners gaf aan de extra politie-inzet te hebben gemerkt. Slechts één derde stond positief tegenover meer politieaanwezigheid, en slechts één op de acht respondenten dacht dat de inzet had bijgedragen aan minder criminaliteit of overlast. Tijdens de interventieperiode daalde bovendien het vertrouwen in de politie, de ervaren veiligheid in de buurt en het vertrouwen in de gemeente Amsterdam ten opzichte van de controlegroep.

Bekijk ook de documentaire over het Haarlemmerbuurtexperiment op AT5 en lees het wetenschappelijke artikel.

Herwaardering van reactief politiewerk

Op basis van deze bevindingen concludeert Verlaan dat een lokale afname van criminaliteit niet automatisch leidt tot meer vertrouwen in de politie of een groter veiligheidsgevoel in de buurt. Daarnaast kan het waterbedeffect de effectiviteit van proactief optreden beperken.

Verlaan stelt: “Een kansrijkere strategie voor politieleiders die hun informatiepositie willen versterken en het vertrouwen van het publiek willen vergroten, ligt mogelijk niet in méér zichtbaar patrouilleren, maar in het consequent en snel opvolgen van meldingen van criminaliteit.”

Promotie Tim Verlaan

Tim Verlaan is promovendus bij het NSCR en de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij verdedigt op woensdag 19 November 2025 om 15:45 zijn proefschrift met de titel Re-evaluating Reactive Policing bij de Faculteit der Bètawetenschappen aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Promotoren zijn prof. dr. Stijn Ruiter (NSCR/VU) en prof. dr. Rob van der Mei (CWI/VU). De promotie is live bij te wonen bij de Vrije Universiteit Amsterdam en online te volgen via deze link.