Onderzoek in Nationaal Archief: afhandeling van naoorlogse restitutieverzoeken van Joodse tegoeden verliep niet soepel

Als Joden na de oorlog aanspraak wilden maken op tegoeden en goederen van omgekomen familieleden, moesten zij een voorstel doen aan het Nederlandse Beheersinstituut (NBI) om een bewindvoerder te benoemen. De helft van de bewindvoerders waren familieleden van de ‘Joodse afwezige’. In een derde van de gevallen had de familie een andere persoon bereid gevonden om de bewindvoering op zich te nemen. De drijfveer was vaak dat zij de bewindvoering wilden gebruiken om snel voor henzelf en andere familieleden een bestaan te kunnen opbouwen.

Bewindvoerders in de klem

Bewindvoerders zaten in de klem van het NBI dat de hen allerlei formele en bureaucratische eisen oplegde. Zo moesten bewindvoerders jaarlijks rapporteren aan het NBI en een grondheffing uit het nog niet vastgestelde eventuele vermogen betalen. Ook moesten bewindvoerders voor allerlei financiële beslissingen eerst toestemming krijgen van het NBI. Dit gold bijvoorbeeld voor het krijgen van een vergunning om een bedrijf voort te zetten, het aangaan van een hypotheek of lening, het krijgen van een voorschot uit de erfenis en het verkopen van effecten. De Raad voor het Rechtsrechtsherstel, waar het NBI onder viel, besliste op haar beurt weer over het mogen innen van een levensverzekeringspolis, het terugkrijgen van effecten en de restitutie of verkoop van een pand. Kortom, bewindvoerders konden en mochten niets zomaar doen.

Daarnaast hadden bewindvoerders geregeld te hoge verwachtingen van de hoogte van de vermogens. Na verloop van tijd kwamen zij erachter dat allerlei belastingen en schulden openstonden die eerst betaald moesten worden. Veel bewindvoerders dienden daarom na verloop van tijd geen financiële verslagen meer in bij het NBI. Een grote groep bewindvoerders gaf in 1949 en 1950 aan met onmiddellijke spoed ontheven te willen worden van hun taak. Het leidde tot honderden ambtshalve opheffingen van de bewindvoeringen door het NBI.

Lange duur bewindvoeringen en lage vermogens

De analyse toont dat de gemiddelde duur van een bewindvoering iets meer dan vier jaar was. Bijna alle bewindvoeringen begonnen in 1945 of 1946 en eindigden tussen 1949 en 1951. De grote meerderheid van de Joodse vermogens betrof kleine of negatieve vermogens. 50 procent van de vermogens waren kleiner dan 500 gulden of zelf negatief. 16 procent betrof een vermogen tussen 500 en 3.000 gulden, 17 procent een vermogen tussen de 3.000 en 10.000 gulden en slechts 17 procent een vermogen van meer dan 10.000 gulden. Opvallend is dat er bij een derde van de al afgesloten bewindvoeringen nadien nog vermogensbestanddelen vrijvielen. Het NBI verwees dan door naar de voormalige bewindvoerders en de erfgenamen.

Afstandelijke rol overheid

Het onderzoek concludeert dat het NBI en de Raad voor het Rechtsherstel vooral niet te veel tijd en arbeid wilden besteden aan de Joodse vermogens. Hun aandacht was in de naoorlogse jaren op de vijandelijke vermogens gericht. De bureaucratische regelgeving en het gebrek aan assistentie aan Joodse overlevenden zijn echter kenmerkend voor de algehele houding van de overheid direct na de oorlog.

Publicatiegegevens en verder lezen

Christiaan Ruppert, bewindvoerders in de klem. Het moeizame Nederlandse rechtsherstel van Joodse oorlogstegoeden (1944-1952). https://bmgn-lchr.nl/article/view/13573